|
در ده پانزده سال گذشته حقوق بشر در کانون فعاليتهای سياسی ايرانيان
قرار گرفته است. تشکيل انجمنهای حقوق بشر و برآمدن شخصيت های ناماور در درون و
بيرون که دفاع از حقوق بشر را در ايران بر عهده گرفته اند، واقدامات فراوانی
که برای دفاع از قربانيان جنايات رژيم صورت مي گيرد همه نشانه هائی از اين توجه
است. اکنون همزمان شدن پنجاهمين سالگرد اعلاميه حقوق بشر و اعطای جايزه صلح
نوبل به يک بانوی ايرانی به مناسبت مبارزات پيشينش در اين زمينه بر اهميت امر
دفاع از حقوق بشر در ايران می افزايد (دگرديسی برنده جايزه صلح امسال را به
يک مدافع حکومت اسلامی می بايد از مقوله کلی ضعف جامعه سياسی ايران به شمار
آورد.)
ما می بايد با خوشبينی به اين بيداری طبقه سياسی ايران بنگريم. قرار گرفتن
حقوق بشر در جای شايسته اش در گفتمان سياسی ايران، بی اعتنائی تاريخی ما را به
اين دستاورد حياتی انديشه و سياست غرب جبران می کند و فرايند مدرنيته را پيشتر
می برد. در گذشته ما به سبب بی اعتقادی به دمکراسی ــ حتا در ميان بيشتر
دمکراتهايمان، آن تاکيد را که می بايد بر حقوق بشر نگذاشته ايم؛ حقوق بشر را
با حقوق خودمان اشتباه کرده ايم، يا حد اکثر از آن برای مقاصد سياسی حزبی بهره
گرفته ايم. رژيم پيشين جز در دوسه سال پايانيش به حقوق بشر با ديد گزينشی،
و نه به عنوان حقوق طبيعی مردم ايران، بلکه بخشی از برنامه توسعه و نوسازندگی
می نگريست. سياستهائی که در حمايت حقوق کارگران يا آزادی زنان در پيش می
گرفتند با همه ارزش و اهميت شان، در بافتار context حقوق بشر نمی بود و
مانند ساختن آموزشگاه ها يا بيمارستانها تلقی می شد؛ که البته خود گامهای عملی
مهمی در پيشبرد حقوق بشر بشمار می رفتند. در آن سالهای پايانی بود که زير
فشارهای خارجی به حقوق زندانيان، نه از ديد توسعه، توجه شد؛ شکنجه رخت بر بست
و بازرسان صليب سرخ دسترسی آزادانه به زندانها يافتند.
برای دمکراتها و چپگرايان مخالف، حقوق بشر معنائی جز سلاح مبارزه با رژيم
پادشاهی نداشت. آنها که در عمل ثاّبت شد درآزاديخواهی هيچ طلبی نمی توانستند
از حکومت داشته باشند، نمايش بد تری از بی اعتنائی به حقوق بشر دادند. در
١۹٦۳/ ۱٣۴۱ دانشگاه تهران ميداندار مبارزه با اصلاحات ارضی بود؛ و در انقلاب
اسلامی، پرشورترين مبارزان آزادی و حقوق بشر سنگ حکومت اسلامی را، با رابطه
١۴۰۰ ساله ای که با حقوق بشر دارد، به سينه زدند. زنان ايران از ياد نمی برند
که رژيم پادشاهی چه آزاديها و حقوقی به آنها داد و چپگرايان و مليون چگونه با
آخوندها برای باطل کردن دستاوردهايشان همکاری کردند. اين ديد سياسی و ابزاری
به حقوق بشر که اصولی تر و ناب تر از آن نمی توان يافت، به مخالفان رژيم
پادشاهی محدود نمی شد. حتا تا اين سالهای اخير که قربانيان حقوق بشر از هر
گرايشی می بودند هر گروهی در دو سوی طيف سياسی، تنها در پی دفاع از قربانيان
خودش بر می آمد. جز اندک شماری از شخصيتها کسی به اصل موضوع توجه نمی داشت.
بسيار ديده شد که در کشته شدن يک مخالف رژيم شانه بالا انداختند که حقش بود. از
شاديهای نهانی که اندازه ای نمی توان گرفت.
اين روحيه ها در فرهنگی که با آزادی فردی و برابری در حقوق تقريبا در همه
تاريخش بيگانه بوده است فهميدنی، هرچند نپذيرفتنی است. پس از آزادی مذهبی و
آزاديهای شخصی در بافتار آن زمان که کورش به اقوام امپراتوری داد و تا پآيان
اشکانيان، ويژگی نبوغ آميز سرزمين های شاهنشاهی ايران بود؛ آن اندازه از حقوق
بشر در ايران از هخامنشيان تا ساسانيان که بتوان از آن سخن گفت، يا امتياز ويژه
سران هفت خاندان بزرگ شاهنشاهی بود به رايزدن با شاهنشاه، يا مهستان اشکانيان
بود که انجمن سرکردگان فئودال بشمار می رفت. (ما چند سده ای پيش از اروپا
فئوداليسم را به جهان داده ايم.) در آن هزار و چند صد سال، احترام به قانون در
دوره برخی پادشاهان، بزرگ ترين نشانه احترام به آزادی و حقوق بشر بشمار می رفت
و به آنان صفت دادگری می داد. داد در فارسی باستان به معنی قانون است و عدالت
از قانونمندی می آيد.
بحث دمکراسی و حق حاکميت مردم تنها يکبار در تايخ باستان ما آمده است. هرودوت
از مباحثات سران هفت خاندان پارسی ياد می کند در فتنه گوماتای مغ بر سر نظام
آينده شاهنشاهی درگرفت. کسانی در آن بحث استدلال کردند که دمکراسی يونانی بهتر
است زيرا تصميمها به رای افراد بيشتری گرفته می شود و خردمندانه تر است.
اکثريتی بر آن بودند که شاهنشاهی پهناور هخامنشی را به شيوه دولت- شهر های
يونان نمی توان اداره کرد. هر دو هم حق داشتند. در شاهنشاهی ساسانی با يگانگی
دين و دولت که به گفته موبد تنسر همزادند؛ و پذيرفتن آئين زرتشتی به عنوان دين
رسمی و برقراری نظام کاست (طبقات بسته) هر گونه انديشه حقوق طبيعی و برابری
انسانها از ايران رخت بر بست. جنبش مزدکی، تنها جنبش مردمی تاريخ پيش از اسلام،
شکست خورد و در دوره اسلامی نيز زير وزن خلافت عباسی، در جلوه های خرمدينی و
قرمطی و ... خود به جائی نرسيد. تا جنبش مشروطه خواهی ديگر از آزادی و حقوق
بشر در ايران نشان چندانی نمی يابيم.
* * *
حقوق بشر و دمکراسی، که روی ديگر سکه است، گذشته از ارزش به خودی خود، در
پيکار ما با جمهوری اسلامی سلاحی برنده است و افکار عمومی ايران و جهان را با
آن بهتر می توان بسِج کرد. در سازماندهی سياست و اجتماع خود پس از جمهوری
اسلامی نيز اين دو راهنمای ما خواهند بود. اگر بخواهيم نظامی برقرار کنيم که
هر روز دستخوش ديکتاتوری يا هرج و مرج نباشد بايد بر راهی برويم که از بيست و
پنج سده پيش غربيان هموار کرده اند. در اين باره بيشتر ما داريم همداستان می
شويم و باز بايد کار کنيم. شعار همه پرسی برای تعيين نظام سياسی ايران بجای
انتخابات بی معنی جمهوری اسلامی، که دارد هواداران روز افزونی می يابد، به
مبارزه با رژيم و همکاری در مبارزه کمک خواهد کرد، و انديشه يک «پيمان هلسينکی»
برای جمهوری اسلامی که در ميان ايرانيان و غير ايرانيان هوادارانی می يابد گام
بلند ديگری خواهد بود. منظور از پيمان هلسينکی، چنانکه آقای شاهين فاطمی برای
نخستين بار در ميان ايرانيان طرح کرده اند، وابسته گردانيدن روابط جامعه
اروپائی و جمهوری اسلامی به حقوق بشر است، با مکانيسمی برای دنباله گيری آن؛
همان گونه که با شوروی عمل شد.
ولی با همه اهميت حقوق بشر در پيکار امروز و آينده، موضوعهائی مانند امنيت
ملی ايران، ويرانی پردامنه منابع طبيعی و محيط زيست، يگانگی و يکپارچگی ملی، و
اقتصاد ورشکسته نيز می بايد در دستورکار مبارزه باشد. در چنان عرصه هائی است
که جمهوری اسلامی دارد ميراثی مرگبار برای آيندگان می گذارد. پاره ای از
آسيبها را شايد ديگر جبران نتوان کرد.
نيروهای جايگزين جمهوری اسلامی می بايد توانائی اداره کشور و پاسخ دادن به
چنان مسائلی را نيز در خود پرورش دهند وگرنه دمکراسی و حقوق بشر را نيز پايمال
خواهند يافت. در فردای رهائی ايران، دم زدن از دمکراسی و حقوق بشر، نمی بايد
ما را از فراهم آوردن اسباب برقراری و نگهداری آنها غافل سازد. باز ساختن کشور
بی از دست دادن فرصت همان اندازه حياتی خواهد بود که تعهد به دمکراسی و حقوق
بشر. آنهائی که به شکننده بودن دمکراسی در ايران هشدار می دهند حق دارند. اگر
همه به جنبه های حقوقی و نظری بينديشيم و از ابعاد سياسی پيکاری که چه امروز و
چه در فردای پس از رژيم در پيش داريم بی خبر بمانيم، از هيچ بر نخواهيم آمد ــ
نه از نگهداری نهادها و پيشبرد آرمانها و نه از برآوردن نيازهای جامعه ای که به
تندی رو به نيهيليسم دارد.
دسامبر٢۰۰۳
|
