هژده تير و شانزده آذر

داريوش همايون

 برای بيشتر ايرانيان مخالف جمهوری اسلامی، ١٨ تير نماد مبارزه شده است و بويژه در بيرون ايران هر سال می کوشند آن را زنده نگهدارند. جنبش دانشجوئی که ١٨ تير ١۹۹۹/١۳٧٨ نخستين حرکت بزرگ آن بود اکنون بی ترديد در صف اول مبارزه برای برقراری دمکراسی ليبرال، دمکراسی به اضافه حقوق بشر، قرار دارد و رهبری در دست اوست. شناخت ارزش اين جنبش و کمک به آن کمترينی است که از نيروهای آزاديخواه بر می آيد. ولی از آنجا که هيچ امری با هر اهميت نمی تواند به يک همرائی CONSENSUS در نيروهای مخالف برسد ١٨ تير نيز بی دست اندازهائی نيست. امسال در بيش از يک شهر کوششها برای برگزاری تظاهرات همگانی به شکست انجاميد زيرا پاره ای چپگرايان اصرار داشتند ١٨ تير را به ١٦ آذر بچسبانند و آن را بهانه ای برای حمله به رژيم پهلوی گردانند. آنها اين استدلال را که در خود ايران دانشجويان در پی تصفيه حساب های تاريخی نيستند و شعارهای روز می دهند نپذيرفتند. زير بار پرچم شيرو خورشيد که پرچم انقلاب مشروطه است نرفتن که جای خود را داشت. مبارزه آنها بی توجه به زمان و مکان و دگرگونی ها ادامه دارد.

جنبش اعتراضی دانشجوئی در ١٦ آذر ١۹۵۳/١۳۳۲ از دانشگاه تهران سر گرفت و در اين ترديد نمی توان داشت. جنبش دانشجوئی در ايران نيز نسب خود را از آن تظاهرات می برد که سه دانشجو را کشته برجای گذاشت. با اينهمه پيوند دادن ١٦ تير به ١٨ آذر گمراه کننده و نا لازم است. ١٨ تير برای اعتبار يافتن نيازی به هيچ پيشينه ای ندارد؛ چه در پيام خود و چه در دلاوری کوشندگانش همه عوامل برای آنکه يک روز تاريخی بماند هست. ١٦ آذر بيش از آنکه تظاهرات سياسی دانشجوئی در اعتراض به رژيم وقت بود همانندی با ١٨ تير ندارد. در ١٦ آذر کشته شدن دانشجويان چنانکه از خاطرات دکتر علی اکبر سياسی رئيس وقت دانشگاه تهران بر می آيد تصادفی، و واکنش چند سرباز ساده به سخنان دانشجويان بود. در ١٨ تير دانشجويان در اعتراض به هجوم حزب اللهی ها و ويرانی خوابگاه دانشجوئی و کشتن يکی از دانشجويان به خيابان ريختند. ولی تفاوتهای بسيار مهمتر در سرگذشت هر يک از اين روزهاست.

١٦ آذر دانشگاه را از نظر سياسی در ۲٨ مرداد منجمد کرد. تا ده پانزده ساله پس از آن رسالت جنبش دانشجوئی مبارزه با رژيمی شد که رژيم کودتا می ناميد ــ مبارزه ای سراسر بر ضد، و عاری از هر پيام و برنامه سياسی جايگزين. اين رسالت منفی بدانجا کشيد که دانشجويان با برنامه اصلاحی محمد رضا شاه که بعدها انقلاب شاه و مردم نام گرفت چنان سخت به مبارزه پرداختند که تنها شورش خمينی در ١۹٦۳/١۳٤۲ ار آن درگذشت. مبارزه آنان بويژه با اصلاحات ارضی که انقلاب اجتماعی تمام عياری بود و جامعه ايرانی را از عصر فئوداليسم بدر آورد چنان ابعاد باور نکردنی يافت که دکتر حسن ارسنجانی با هوش عملی استثنائی خود گروهی از روستائيان آزاد شده (اصطلاح آن روزها) را بيرون دانشگاه گرد آورد. زد و خورد روستائيان و دانشجويان در تاريخ جهان همان يکبار روی داده است. (صد سال پيش از آن در روسيه دانشجويان انقلابی به روستاها می رفتند تا آنها را آزاد کنند.) مبارزه دانشگاه با مواد ديگر آن برنامه (حق رای زنان، سهيم کردن کارگران در سود کارخانه ها، تشکيل سپاه دانش، ملی کردن جنگلها و مرغزارها يا مراتع) بهمان اندازه از فهم عادی بيرون بود. برنامه اصلاحات شاه، ايران را يک جامعه طبقه متوسط می کرد و آن طبقه متوسط اگر سود درست خود را می شناخت می توانست برای دمکرات کردن نظام سياسی بيشترين بهره را از اصلاحات اجتماعی و رونق اقتصادی که پس از آن آمد ببرد.

از نيمه دهه چهل/شصت دانشگاه که پيوسته راديکال تر می شد مارکسيسم و اسلام انقلابی را به دل و جان پذيرفت؛ و اين هردو در داد وستد شگفتی که باز تنها از محيط دانشگاهی آن دوران ايران بر می آمد بسيار از يکديگر گرفتند. پيکار چريکی ويرانگر که از دانشگاه بدر آمد جنبش دانشجوئی را تا ارتجاع سياه "انقلاب شکوهمند" و حکومت اسلامی کشانيد که در آن دانشجويان پس از زنان بزرگ ترين قربانيان بوده اند. نقش دانشگاه در ادامه سنت ١٦ آذر در همه اين تحولات چندان کمتر از حوزه و بازار نبود. آن روزها می گفتند "پيوندتان مبارک!"

* * *

اگر ١٦ آذر به چنان بيراهه ای کشيده شد علتش گفتمان آن دوره و سطح سياسی و فرهنگی کوشندگان جنبش دانشجوئی آن زمان بود. از کوزه جامعه همان می تراويد. جامعه ای که هيچ کس نه دمکراسی ليبرال را می شناخت نه باور داشت و سودای محض قدرت، دمکرات ترين کسان را نيز چنان در چنبر اقتدارجوئی می انداخت که قانون و نهادهای دمکراتيک را نيز، هر چند صوری، زير پا می گذاشتند، نمی توانست يک جنبش دانشجوئی دمکرات و ترقيخواه بپروراند. امروز جنبش دانشجوئی بر بستر خارای دمکراسی و ليبراليسم به پيش می رود و موانع را در هم می نوردد. يک نسل روشنفکران و کوشندگان به ميدان سياست پا نهاده است که خدايان دروغين نسل پيش از خود را به چيزی نمی گيرد و آبشخورش را در دريای فرهنگ سياسی اروپای باختری و امريکای شمالی می جويد.

نه ما غير دانشجويان، و بويژه نه دانشجويان هيچ يک نيازی به ١٦ آذر و سرگذشت ناشاد آن نداريم. آن روز چه بخواهند و چه نخواهند به عنوان آغاز جنبش اعتراضی دانشگاه خواهد ماند ولی تاريخچه آن بيش از مايه الهام، درس عبرتی برای جنبش دانشجوئی است. مبارزه برای هدفهای منفی و فرونشاندن کينه؛ ادعای بيش از ظرفيت؛ جستجوی پاسخهای آسان برای مسائل پيچيده؛ بيش از همه بيرون رفتن از راه دمکراسی هژده تير را نيز ناکام خواهد کرد. ولی امروز ما با پدیده ای سروکار داریم که مایه سربلندی جهانی ملت ایران است؛ در آستانه دوران تازه ای در زندگی ملی هستیم که در آن عناصری از گذشته، حتا از جمهوری اسلامی، دست کم چندگاهی زنده خواهند ماند ولی بنیادهای جامعه دگرگون خواهد بود. ما این دگرگونی را هم اکنون می بینیم. هیچ متولی گذشته ای در آن آینده بختی ندارد. همه می باید خود را برای دوران تازه آماده سازیم. از گذشته می باید خوبهايش را برداشت و بر توده عظیم اندیشه ها و کارکردها و شیوه های تازه افزود؛ بقیه را هم می باید درس گرفت و کنار گذاشت. اگر گذشته بهتر از امروز بوده است دلیل نمی شود که آن را به آینده نیز امتداد دهیم. بیشتر آن گذشته مسلما قابلیت زندگی دوباره ندارد. ما در ایرانی که پیش روی مان دارد بر جمهوری اسلامی درهم ریخته و ازهم گسلنده ساخته می شود نه شانزده آذر خواهیم داشت نه هژده تیر.

ژوئيه ۲۰۰٤  ‏ ‏‏‏ ‏

نسخه قابل چاپ

اين مطلب را برای دوستان خود •ای ميل• کنيد

فهرست

صفحه نخست