يا ارتش يا اسلاميان

داريوش همايون

‎‏‏ژنرال پرويز مشرف (در آنجا پروز تلفظ می کنند) پاکستان که کمال آتا تورک را الهام بخش خود می داند، با گرفتن برگی از دفتر ترکيه در کار آن است که در قانون اساسی پاکستان نقش نگهبانی قانون را به ارتش بدهد. پاکستان يک عضو ديگر جهان اسلامی است که در تلاش برای در آمدن از آن جهان، يا دست کم غرق نشدن در آن، رسما يا غير رسم، پای ارتش را در برابر اسلاميان به ميان می کشد. امروز از شمال افريقا تا اندونزی، تنها مالزی را می توان يافت که ناگزير از گزينش ميان حکومت اسلاميان يا عوامل ارتشی و امنيتی نشده است. بقيه به درجات گوناگون يا درگير يا در خطر چنين گزينشی هستند. اما مالزی در نخست وزيری طولانی دکتر محاثير محمد، رژيمی اقتدارگرا و عملا يک حزبی داشت که توانست با رشد سريع اقتصادی، زمينه دمکراتيک تر شدن جامعه را فراهم سازد. عنصر غير مسلمان چينی و هندی جمعيت مالزی نيز (نزديک به چهل در صد) با دست بالا ترش در زندگی اقتصادی، سهم حياتی اش را در جلوگيری از گرايشهای اسلامی و نگهداری ميراث دمکراتيک استعمار انگلستان داشته است.

پناه بردن به سرنيزه از بيم مسجد معنائی بد تر از نا مساعد بودن جامعه های اسلامی برای دمکراسی دارد. بسيار کشورهايند که شرايط لازم برای دمکراسی ندارند و به مردم اجازه داده نمی شود با انتخاب نمايندگانشان بر خود حکومت کنند. در جامعه های اسلامی مردم اگر آزادی انتخاب يابند بسيار احتمال دارد که زندگيهای خود را به آتش و کشورشان را به ويرانی بکشانند. در کشورهای معمولی جهان سومی، گروههای فرمانروا برای ماندن برسر قدرت جلو آزادی انتخاب را می گيرند؛ در جامعه معمولی اسلامی يک دليل ديگر ـ اگر غير قابل دفاع، دست کم قابل فهم ــ نيز هست: مردم را می بايد از اعتقاداتشان حفظ کرد.

مسئوليت اين وضع تاسف آور در کجاست؟ انگشت اتهام عموم روشنفکران آن جهان اسلامی بی هيچ ترديدی به يک جا اشاره می کند، به همان استعمار غرب، که همچنان جهان پر افتخار اسلامی را واپسمانده نگهداشته است. عوامل اين استعمار از نظاميان و ديوانسالاران گرفته تا بازرگانان و کارآفرينان entrepreneur و بويژه خاورشناسان که ادوارد سعيد تشت رسوائی شان را از بام دانشگاههای امريکائی انداخت، توده های مسلمان را در وضعی نگهداشته اند که نمی توانند بر خود حکومت رانند و حکومتهای فاسد استبدادی را بر آنها تحميل کرده اند تا منابعشان را غارت کنند. آسودگی ای را که چنين درد شناسی به افراد و توده ها می دهد، بويژه آسودگی از انديشيدن و دست بکاری زدن، اندازه نمی توان گرفت و واقعيات مزاحم توانائی برهم زدنش را ندارند. با اينهمه واقعيات مزاحم هستند و ذهنهای غير اسلامی را می توانند به حرکت در آورند.

استعمار در جهان اسلامی به سده پانزدهم و پرتغاليان بر می گردد، از پرتغاليان سده های پانزده و شانزده که زود تر از همه آمدند و کمتر از همه اثر داشتند تا فرانسه سده نوزده در شمال افريقا و بريتانيای سده بيست ( در خاور ميانه عربی.) خاور ميانه عربی، اگر شمال افريقا را از آن جدا کنيم، از اين ميان کمترين دوره استعماری را داشته است ــ سالهای ميان دو جنگ جهانی و کمتر از يک نسل ــ که فرانسه سوريه و لبنان را برداشت و انگلستان بقيه را و عربستان را به باديه نشينانش رها کردند تا هنگامی که نفت منظره را عوض کرد و پای امريکائيان باز شد. ادوارد سعيد و شرکا در جهان اسلامی بويژه عرب در توصيف اين دوران استعماری و تاثيراتش چيزی فروگذار نکرده اند. ولی لحظه ای نيز برای سده های پيش از آن، از جمله پنج سده امپراتوری عثمانی، نگذاشته اند. اروپائيان به جهان اسلامی در آمدند و آنچه يافتند دموکراسی و ترقيخواهی و آزاد منشی نبود. برعکس پای آنها مرداب هزار ساله را برهم زد و مغز ها را تکانی داد؛ هر پيشرفتی در آن جامعه ها، از جمله آشنائی با بزرگيهای گذشته خود شان، به برکت خاورشناسان، پس از آشنائی با غرب، اگر چه در رابطه استعماری، آمد. استعمار در آن کشورها پديده ای ناپسند بود ولی می بايد ديد که بجای چه آمده بود و چه بجايش آمد و اصلا چرا به آن آسانی توانست پيروز شود؟

با آنکه برای پيشگيری حملات ضد استعماريان حق بجانب، می توان سخن مارکس را در ستايش استعمار انگلستان در هندوستان آورد ( خود هنديان اکنون در عمل با اين سخن مخالفتی ندارند) موضوع در اينجا دفاع يا محکوم کردن استعمار نيست. آنچه اهميت دارد تغيير روحيه و فرهنگ و نظام ارزشهائی است که در جاهائی برای جلوگيری از آسيبشان، به استعمار، به خارجی، به سرنيزه متوسل می شوند، به داروهائی که گاه از بيماری دست کمی ندارند. اين نهايت ورشکستگی تمدنی است که دمکراسی در کامش زهر کشنده شود. جهان اسلامی که هر چه در صفت خود فرو تر رود عربزده تر می شود ــ نمونه ترساورش پاکستان ــ توانسته است در يک زمينه حياتی از افريقا نيز که مظهر واماندگی در جهان ماست، پس تر برود. در افريقای غير اسلامی دمکراسی اگر دست دهد جامعه را پيش می برد.

جامعه های اسلامی اگر می خواهند از اين موقعيت ياس آور بدر آيند چاره ای جز بازانديشی جايگاه مذهب ندارند. آنها با احساس برتری دروغين خويش، راه مدرن شدن را بيش از هر تمدن ديگری بر خود می بندند؛ و اسلام هر چه هست به کار قانونگزاری و حکومت نمی آيد و آميختنش با سياست هردو را فاسد می کند. تاريخ نسبتا کوتاه بزرگی اسلام با تاريخ بسيار طولانی تری جانشين شده است که می بايد هر جامعه اسلامی را فروتن تر سازد. اين حقيقت که برای رزمندگان اسلام تنها يک راه، تروريسم در نهايت نيهيليستی آن، مانده است بهتر از همه به بن بست رسيدن ايدئولوژی آنان، اسلامگرائی، را نشان می دهد. مردمانی که تنها می توانند خود و ديگران را از ميان ببرند، و نظام ارزشهائی که بر خشم و انتقام و مرگ بنا شده است به پايان خود رسيده اند. اسلامگرائی، خود را در برابر آنچه زيبائی و آزادی است، آنچه زندگی است، نهاده است و مغلوب زيبائی و آزادی خواهد شد. زندگی بر پيام مرگ آن پيروزی خواهد يافت. مشکل آن است که راه آن پيروزی را، بناچار، زشتی و مرگ پوشانده است.

مه ۲۰۰٤ ‏ ‏‏‏ ‏

نسخه قابل چاپ

اين مطلب را برای دوستان خود •ای ميل• کنيد

فهرست

صفحه نخست