‏‏ برای رسيدن به يگانگی ملی بايد نخست با يكديگر و تاريخ خود آشتی كنيم و به ‏عبارتی به يكديگر و به تاريخ خود يك عفو عمومی بدهيم. بيشتر افراد ملت از هر ‏طبقه در يك موقعيت هستند. جز چند صدهزار نفری بقيه ايرانيان سرخورده و ‏ناخرسندند. هيچ كدام نمی خواستند سرنوشت خود و كشورشان اين باشد كه هست. آنها ‏در هر موقعيت و هر جبهه ای بودند قصدشان بهبود و اصلاح بود و امروز همه ‏شكست خورده اند. پذيرفتن اين حقيقت می تواند خود پايه ای برای آشتی ملی باشد. ‏همه اشتباه كرده اند و فريب خورده اند. همه سهمی در مسئوليت مشترك ملی داشته اند ‏و همه آسيب و زيان ديده اند. اينكه كسی كمتر يا بيشتر اشتباه كرده يا زيان ديده، يا ‏اشتباهاتش از عمل برخاسته يا بی عملی، يا اشتباهات خود را نشان داده يا فرصت آن ‏را نيافته اهميت ندارد زيرا جز آنها كه دستشان به خون مردم و اموال عمومی آلوده ‏است بقيه نيت خوب داشته اند.‏

‏ نبايد كاری كرد كه پس از پايان يافتن اين كابوس باز ايرانيان بر سر ويرانه های ‏كشور خود بنشينند و خرده حسابهای كهنه را تسويه كنند و هر گروه كه خود را يك آب ‏شسته تر از ديگران می داند به آنها اجازه نفس كشيدن ندهد. در تحليل آخر هيچ كس ‏شسته تر از ديگران نيست. همه ايرانيان مسئول آنچه بر سرشان امده هستند و نبايد ‏بيهوده تقصير را به گردن اين و آن بيندازند. هركس با انصاف به گذشته خودش بنگرد ‏خواهد ديد كه درجايی كوتاه آمده است. اگر چنين نبود ما در وضع كنونی قرار ‏نداشتيم. اگر در ايران همه يا اكثريتی درست رفتار كرده بودند كی همه چيز به خطا ‏می رفت؟

‏ انقلاب اسلامی را يكسره ساخته دست بيگانگان و فراورده توطئه های مرموزی مانند ‏‏«كمربند سبز» انگاشتن برای بيشتر ايرانيان نوعی آسايش خاطر در سرگردانی و ‏تكان روحی سه ساله گذشته فراهم كرده است. پس از شيفتگی مذهبی سه سال پيش كه ‏آنهمه ايرانيان بيشمار – اكثريتی از آنان – را فرا گرفت و خمينی گمنام را در كوتاه ‏مدتی به مقام قهرمانی و نيمه خدايی رساند، اين يك ترياك تازه توده های ايرانی است. ‏اين ايرانيان از خود نمی پرسند كه چرا خودشان خمينی و ملايان را می ستودند؛  چرا ‏روشنفكرانشان  در بيان سرسپردگی  خود به «آقا» از يافتن كلمات پرآب و تاب در می ‏ماندند، چرا رهبران مخالفشان در يك رقص «هفت پرده» همه پوششهای ‏ايدئولوژيكشان را يكايك به دور می افكندند و در برابر ولايت فقيه و جمهوری اسلامی ‏و امت مسلمان برهنه می شدند؟ چرا اكثريت بزرگ نويسندگان در آن شش ماه آخر ‏رژيم جز در ستايش خمينی و انقلاب او ننوشتند و تا ماهها و سالهای بعد تا جايی كه ‏می توانستند و اميدی داشتند همچنان ننوشتند؟ چرا مرفه ترين لايه های اجتماعی ‏ايران، نمايندگان اشرافيت سرمايه و مقام، حتی در آسودگی پناهگاههای خود در ‏امريكا و اروپا از خمينی دفاع می كردند تا هنگامی كه اموالشان در ايران به غارت ‏رفت يا كسانشان به زندان افتادند و به دژخيم سپرده شدند؟

‏ نيروی انقلاب از مردمی برخاست كه ديگر به زحمت می شد كسی را از ميانشان ‏يافت كه هوادار خط امام نباشد – از توده مردم عادی به همان اندازه كه رهبران فكری ‏يا سياسی يا صاحبان صنعت و سرمايه. حتی اگر فرض كنيم كه دگمه انفجار را دستی ‏در خارج ايران فشار داد، ماده منفجره اش ميليونها تنی بودند كه با قلم و قدم و پول ‏خود به ملايان در پيكارشان ياری می دادند. وقتی نويسندگان پرآوازه  چپ و ليبرال – ‏بی آنكه  احتمالاً  نماز بدانند – پشت سر  ملايان  به  آنها  اقتدا می كردند و در راه پيمايی ‏ها با شعار جمهوری اسلامی شركت می جستند، وقتی كارمندان و كارگران در هرجا ‏با اعتصابات خود  حكومت را به زانو  در می آورند،  وقتی تظاهرات ميليونی به راه ‏می افتاد چه نتيجه ديگری می شد انتظار داشت؟ می گويند بيگانگان دگمه را فشردند. ‏اما آيا همه آن چندين ميليون تن هواداران فعال و غيرفعال خمينی عامل بيگانگان ‏بودند؟ می گويند گول خوردند و بی بی سی فريبشان داد و در سخنان كارتر و ‏همكارانش «چراغ سبز» ديدند. آيا كسی كه گول می خورد و چشمش به چراغ سبز ‏ديگران است خود مسئول نيست؟ آيا در خيابانهای شهرهای ايران اتباع بيگانه ميليون ‏ميليون راه پيمايی می كردند و در ادارات و كارگاه های ايران كارمندان و كارگران ‏بيگانه اعتصاب به راه می انداختند؟

‏ و آنهمه اشتباهات كه حكومتها يكی پس از ديگری در برابر مخالفان نشان دادند، ‏آنهمه ناتوانی كه در حفظ خود و نگهداری كشور از آنها ديده شد، آنهمه سستی اراده و ‏ورشكستگی معنوی، كار بيگانگان بود؟ آيا يك حكومت تنها بايد به خواست و اراده ‏خارجی از خود و كشورش دفاع كند و اگر خارجی نخواست، مسئوليت از گردنش می ‏افتد؟ اگر حكومت جمهوری اسلامی را يك ارتش اشغالگر بيگانه بر ايران تحميل كرده ‏بود چه اندازه می شد  بر سهم  خارجيان در  انقلاب ايران – آنگونه  كه بيشتر ما می ‏پنداريم – افزود؟ آنها كه امروز نظريه های گوناگون می سازند به پيرامونشان بنگرند. ‏در ١٣۵٧ دوستان و كسان و آشنايانشان چگونه رفتار می كردند؟ آيا می شد با آنها ‏حتی يك بحث ساده درباره پيامدهای ترسناك فعاليتهايشان بر ضد رژيم كرد؟ آيا ‏عمومشان نمی گفتند اين رژيم (شاه) برود، هرچه می خواهد بشود؟ اگر آنها خودشان ‏بودند كه چنين می خواستند ديگر چرا تقصيرها را به گردن اين و آن می اندازند؟ اگر ‏خيال كرده بودند انگليس و امريكا می خواهند كمربند سبز بكشند چرا خودشان آلت ‏دست بيگانگان و اسباب اجرای طرحهايشان شدند؟

‏ شايد استدلال كنند كه چنان از حكومتهای گذشته به تنگ آمده بودند كه از خود بيخود ‏شدند و از اينرو مسئوليت با آن حكومتهاست. بايد پرسيد مگر راه ديگری جز سر ‏نهادن به خاك در برابر ارتجاع و فاشيسم نبود؟ برای اصلاح يك رژيم، حتی پيكار با ‏آن، كار ديگری جز اطاعت كوركورانه از نيروهای نادانی و توحش نمی توان كرد؟ ‏از اين گذشته ايا آن حكومتها جز با پشتيبانی و شركت فعال يا ضمنی همين ميليونها تن ‏روی كار می ماندند؟ خيابانهای شهرهای ايران را در ماهها و سالهای پيش از انقلاب ‏اسلامی چه كسانی با فريادهای «جاويدشاه» خود می لرزاندند؟ در همان ارديبهشت ‏‏١٣۵٧ مردمانی كه در مشهد – دهها و صدها هزار – به پيشباز شاه رفتند از كجا آمده ‏بودند؟

اينگونه بهانه آوردنها و دليل تراشيدنها پيكار كنونی و آينده ملت ايران را ناممكن می ‏سازد. همه چيز را از چشم بيگانه ديدن جايی برای مشاركت و ابتكار خود مردم نمی ‏گذارد. كسی دليلی برای دست به كاری زدن نمی بيند. اگر مردم بی اثر بوده اند، هنوز ‏هم بی اثرند و در آينده هم بی اثر خواهند بود، پس چه نيازی به تلاش است؟ انقلاب را ‏ساخته و پرداخته ديگران دانستن برای گروههای بی شمار بهانه آسوده نشستن و  ‏انتظار برنده نهائی را كشيدن  است و برای گروههای ديگر دليلی بر اينكه می توان به ‏گذشته در تماميت آن بازگشت و انگار هيچ روی نداده، روشهای نادرست پيشين را از ‏سرگرفت.‏

‏ از هم اكنون بسياری دست دركاران گذشته را می توان يافت كه به پشتگرمی نظريه ‏های گوناگون توطئه، هيچ نقطه سياهی در نظام پيشين نمی بينند. اولاً انقلاب نبود و ‏فتنه بود. بعد هم به سبب شكست های سياسی و اقتصادی و فرهنگی نظام پيشين نبود و ‏برعكس از هراس بيگانگان از برآمدن يك ژاپن دوم در باختر آسيا سرچشمه می ‏گرفت. بنابراين چه جای انتقاد از گذشته است و چه نياز به تلاش برای بهبود و ‏اصلاح و دگرگونی برداشتها و كاركردهای نادرست و ناپسند آن؟ در برابر كسانی كه ‏هيچ نقطه روشنی در گذشته ايران نمی بينند، كسان ديگری را هم می توان يافت كه ‏اگر خيلی بخواهند منصف باشند می گويند عيب گذشته آن بود كه رهبران به اندازه ‏كافی بيرحم و دلسخت و ديكتاتور نبودند.‏

‏ ما با شناختن مسئوليت فردی و ملی خود چه برای گذشته و چه آينده، گذشت بيشتری ‏در برابر يكديگر خواهيم يافت و ارزشهای يكديگر را بهتر خواهيم شناخت زيرا كمتر ‏كسی از قله های خطاناپذيری بر ديگران خواهد نگريست؛ قضاوتهای ما ميانه روتر و ‏واقع گراتر خواهد شد. وقتی همه حق را به جانب خود ندانيم ديد انسانی تری خواهيم ‏يافت كه بيشتر ما سخت بدان نيازمنديم.‏

‏ بهمين گونه تاريخ ايران، تاريخی كه برای نسل كنونی ايرانيان زنده است، بايد ‏بخشوده شود. نمی توان پذيرفت كه هر گروه بخشی از تاريخ را مال خود بداند و بقيه ‏را نفی كند. اين تاريخ مال همه ماست. همه ما در ساختن آن سهمی داشته ايم و يا از ‏آن برخوردار شده ايم، هركس در جای خود. همه كم و بيش در سود و زيان شريك ‏بوده ايم. ما هرچه نسبت به يكديگر و مراحل تاريخ ٧۵ ساله گذشته خود كينه داشته ‏باشيم نمی توانيم تجربه خود را از جهت شدت و تلخی آن با تجربه ملی آلمانها در صد ‏سال و فرانسويان در دويست سال گذشته مقايسه كنيم. اگر آنها به اين «پالايش تاريخ» ‏قادر بوده اند ما نيز خواهيم توانست.‏

‏ بجای محكوم كردن تاريخ خود بايد آن را نقادی كنيم و بهترين عناصر آن را، هرچه ‏كه سازنده و ماندنی است، بگيريم و در ساختن آينده خود بكار بريم. اين كاری است كه ‏همه ملتهای پيشرفته كرده اند و می كنند. آنها تاريخ خود را ميان احزاب و گروهها ‏تقسيم نمی كنند، هركس مدعی دوره ای و منكر دوره های ديگر نمی شود. برای نقادی ‏و ارزيابی تاريخ اخير خود بايد از عادت ايرانی سياه و سفيد ديدن امور دست برداريم. ‏عناصر نيك و بد را بايد در هر دوره باز شناخت و از روی پيشداوری همه چيزها را ‏خوب يا بد نديد. قضاوت ما هرچه باشد هر دوره تاريخ اخير ما نشان نيك و بد خود را ‏بر زندگی ما و نسلهای پس از ما نهاده است و خواهد نهاد.‏

‏ انقلاب مشروطيت، نوسازی دوران رضاشاه اول، پيكار ملی كردن نفت به رهبری ‏مصدق، جنبش اصلاحی محمدرضا شاه و انقلاب ۱٣۵٧ همه از همين جامعه ‏برخاسته اند و همه در حدود تواناييها و كم و كاستی های نسل معاصر خود بوده اند. ‏ما نمی توانيم – فرد فرد ما – منكر اين شويم كه سزاوار تاريخی هستيم كه داريم و ‏نمی توانيم خود را از آن بركنار داريم. علاوه براين در هريك از اين مراحل تاريخی ‏جنبه های سازنده ای هست كه در هر نظام سالم آينده جای خود را خواهد داشت.‏

‏ انقلاب مشروطيت به ما يك قانون اساسی داده است كه نخستين سندی است كه به يك ‏تعبير به امضای ملت ايران رسيد و واقعيتهای جامعه ما را در بر دارد و امروز پس ‏از ٧۵ سال اصول بنيادی آن همان اندازه برای حفظ يكپارچگی و تعادل ملی ايران ‏مقتضی است كه در همه ٧۵ ساله گذشته بوده است. سلطنت مشروطه، تفكيك قوای ‏حكومتی، تضمين حداقلی از حقوق اقليتهای مذهبی و اختيارات داخلی استانها و ‏شهرستانها از جمله اصول بنيادی قانون اساسی است كه نيروی زندگی خود را ‏همچنان حفظ كرده است و می تواند پايه پيشرفتهای آينده در همه اين زمينه ها باشد. ‏در گذشته برای زير پا نهادن اين اصول بهای سنگينی پرداخته ايم و در آينده نبايد ‏خطای خود را تكرار كنيم.‏

‏ نوسازی سالهای ۱٣۲۰-۱٣۰۰ نخستين اقدام جدی و پيگير ايران در سده گذشته ‏برای ساختن يك جامعه امروزی بود. از اين گذشته رضا شاه اول ايران را از تجزيه ‏رهانيد و آن را در تماميت خود نگهداشت. اراده سياسی راسخی كه او و نسل او برای ‏حفظ تماميت ايران نشان دادند در بحران آذربايجان نيز يك بار ديگر ايران را از ‏تجزيه نجات داد. اين هر دو تعهد – كوشش برای امروزی كردن جامعه ايران و حفظ ‏تماميت و يكپارچگی كشور – بايد در آينده نيز دنبال شود.‏

‏ پيكار ملی كردن نفت يك برگ درخشان تاريخ معاصر ايران است. به پيام ‏ضداستعماری اين پيكار بايد همچنان وفادار ماند. ايران بايد سرنوشت خود را و منابع ‏ملی را در كف داشته باشد و به هيچ بيگانه ای اجازه تسلط ندهد. روابط ايران با جهان ‏خارج بايد صرفاً براساس حفظ مصالح ملی ايران و استقلال كشور تنظيم و اداره شود. ‏اين راهی است كه مصدق پيمود و ادامه آن در توانايی و به مصلحت ملت ايران است.‏

جنبش اصلاحی سالهای ۵٦-۱٣٤١ كه به نام انقلاب سفيد شهرت يافت و اصلاحات ‏ارضی و صنعتی كردن ايران و آزادی زنان در آن جای مهمی دارد دستاوردهای ‏شگرفی در هر زمينه اجتماعی و اقتصادی داشت و به ايران برای نخستين بار يك پايه ‏صنعتی و آموزشی داد كه هر حركتی بسوی پيشرفت آينده از آن بهره خواهد گرفت. ‏مفهوم توسعه ملی همه جانبه در اين دوره به بلوغ خود رسيد و نتايج آن با همه ‏ويرانگری های جمهوری اسلامی هنوز با ماست و بنيه ملی ما را تشكيل می دهد. پايه ‏گذاری يك ارتش نيرومند از ميراثهای ماندنی ديگر اين دوره است كه ارزش آن در ‏جنگ با عراق نشان داده شد – حتی در شرايط فلج و زندانی كردن ارتش.‏

‏ موج اعتراض سالهای ۱٣۵۵ تا ۱٣۵٧ تا آنجا كه به فساد و بدی حكومت و بستگی ‏به بيگانه مربوط می شود بايد به عنوان يك درس عبرت پيوسته در نظر باشد. اين ‏موج اعتراض، صرفنظر از مرحله انقلابی مصيبت بار بعدی آن، از چشم پوشيدن بر ‏واقعيتهای ايران و فدا كردن مصالح عمومی برای هدفها و مقاصد خصوصی ‏برخاست. در آينده هدفها و نظرات شخصی است كه بايد فدای مصالح عموم شود. ‏انقلاب ١٣۵٧ ورشكستگی نهائی حكومت خودكامه و فردی را نشان داد.‏

‏ اين انقلاب همچنين طغيانی برضد نابرابريهای آشكار جامعه ايرانی بود. جامعه ما ‏بايد بسوی برابری هرچه بيشتر فرصتها و امكانات – تا حدی كه فرصتها و امكانات ‏را نكشد – برود و از فاصله ميان طبقات و گروهها بكاهد. در هيچ يك از اين مراحل ‏ملت ما به هدفهای خود نرسيد. هر مرحله با اشتباهات و كوتاهيها و سؤ استفاده از ‏قدرت به درجات گوناگون به شكست انجاميد.‏

‏ قانون اساسی بازيچه شد زيرا انقلابيان مشروطه – جز قهرمانان انقلابی آذربايجان – ‏انرژی و عزم كافی برای دگرگونيهای اساسی را نداشتند و در محافظه كاری و ‏مصالحه بيش از اندازه غرق بودند. ايران در ۱٣۲۰ پايمال تجاوز نيروهای بيگانه ‏گرديد زيرا رضاشاه اول در سياست خارجی خود و ارزيابی اوضاع جهان اشتباه ‏كرد. پيكار ملی كردن نفت شكست خورد زيرا مصدق از پذيرفتن بهترين راه حل ‏ممكن برای حل مسأله نفت به سبب ترس بيهوده از دست دادن پشتيبانی عمومی تن زد ‏و مسئله نفت را بيش از اندازه و به زيان ملاحظات و ضرورتهای ديگر در مركز ‏توجهات خود قرار داد تا سرانجام همه چيز از جمله خود پيكار ملی كردن نفت قربانی ‏آن شد. اصلاحات و نوسازی جامعه ايرانی از گشودن گره فقر و واپس ماندگی بر ‏نيامد زيرا حرص و مال اندوزی از بالا تا پايين نظام حكومتی را تباه كرده بود و بدی ‏حكومت و برداشت نادرست از توسعه و وارونگی اولويتها منابع ملی را به هدر داده ‏بود. موج اعتراض سالهای ۱٣۵۵ تا ۱٣۵٧ در گرداب هرج و مرج و ارتجاع پس از ‏آن غرق شد زيرا تا آنجا كه به اكثريت بسيار بزرگ انقلابيان مربوط می شد بيشتر يك ‏حركت منفی و دنباله روانه بود. ايرانيان در شور بی اختيار خود برای كينه جويی ‏نمی ديدند كه خود را در اختيار نيروهايی گذاشته اند كه از اعماق سياه جامعه ‏برخاسته اند و قدرت خود را از نادانی و توحش می گيرند. آنها بر ضداستعبداد و فساد ‏و نابرابری اعتراض می كردند ولی فرمانبر چشم و گوش بسته اقليتی بودند كه ‏اعتراضشان برضد پيشرفت و دانش و فرهنگ، برضد جهان امروز و انسان نوين، ‏بود. آنها آوای وحش را در انقلاب خود نشنيدند.‏

‏ سودی ندارد كه هر گروه بكوشد گناه اين شكستها را به گردن ديگران بيندازد يا منكر ‏كاميابيها يا ناكاميهای هر دوره مورد نظر خود باشد. اعتبار كاميابيها و گناه شكستها ‏بردوش همه ايرانيان است. ظرفيت جامعه ايرانی از عهده بيش از آن بر نيامده است.‏

چنان هم نيست كه اين تاريخ يا هر دوره ای از آن – جز انقلاب اسلامی – مايه ‏سرشكستگی ايرانيان باشد. با همه شكستها كمتر ملتی در ميان كشورهای رشد نيافته ‏تاريخی به پرباری و تحرك ٧۵ ساله گذشته ايران داشته است و از عهده كارهای ‏نمايان تر برآمده است. انقلاب مشروطه نخستين انقلاب دمكراتيك در كشورهای ‏آسيايی – افريقايی بود و پيكار ملی كردن نفت در رديف نخستين جنبشهای ‏ضداستعماری قرار داشت. نوسازی و اصلاحات دوره پهلويها در ميان نخستين ‏تلاشهای همه جانبه برای توسعه در جهان سوم بشمار می رود و از نظر دستاوردها ‏كمتر رقيبی برای خود می شناسد. كشورهای معدودی بوده اند كه در شش دهه گذشته ‏در جنبش خود برای نوسازی از ايران در گذشته اند. ايران تنها كشوری بود كه (در ‏‏۱٣۲۵) از اشغال شوروی دست نخورده بدر آمد. اتريش يك مورد ديگر بود. ولی ‏اتريشيها آزادی سياست خارجی خود را در برابر دادند. ما بارها سرمشق و الهام ‏ديگران قرار گرفته ايم – و نه تنها در زمينه های منفی اعتراض و طغيان. شور و ‏انرژی ملی ايرانيان در يك فوران مداوم، صفحات تاريخ را با پيروزيها و شكست های ‏قابل ملاحظه پر كرده است. اين ملت همواره از خود استعداد و نيروی زندگی ‏استثنايی نشان داده است. تاريخ ٧۵ ساله گذشته ما ناشاد است، اما بزرگ است؛ مانند ‏همه تاريخ ما.‏

‏ اين تجربه مشترك بجای آنكه ما را به جان يكديگر بيندازد می تواند بهم نزديكتر كند ‏‏– اگر يكديگر را بفهميم و اين تجربه را درك كنيم. ما اين راه را با همه اختلافات ‏بهرحال با هم آمده ايم و راه آينده را نيز بهتر است جدا از هم يا بر ضد هم نپيماييم. در ‏تعيين راه آينده نيز اين تاريخ به كار ما خواهد آمد.‏

‏ در آوردن دوره های تاريخی از حالت وابستگی گروهی خود، و به تعبيری ملی ‏كردن تاريخ اخير ايران، به يك عامل اصلی كشمكش ميان گروههای گوناگون پايان ‏خواهد داد. به زبان ديگر ما می توانيم تاريخ خود را بر سر يكديگر بكوبيم يا آن را ‏توشه سفر مشترك خود بسوی بهروزی سازيم. می توانيم تاريخ را امری شخصی و ‏حزبی و گروهی بينگاريم يا مانند تاريخ قديم تر خود بدان رنگ همگانی و ملی بدهيم. ‏در واقع ميان دوره های تاريخی صدسال پيش يا سی سال پيش تفاوتی نيست. آنچه ‏هست در حالت عاطفی ماست. زمانی بود كه بحث بر سر تاريخ اخير ايران بخشی از ‏پيكار قدرت ميان هواداران رژيم و گروههای مخالف آن بود. امروز چنين نيست. همه ‏در يك صف قرار دارند. آنها كه تنها به دوران پيكار ملی كردن نفت و آنچه «واقعيت ‏انقلاب ايران» می نامند و در واقع مرحله اعتراض پيش از  انقلاب است  دلبسته اند، و  ‏آنها كه به  نوسازی و جنبش اصلاحی  دوران پهلوی  اهميت می دهند به يكسان نگران ‏سرنوشت آينده كشور خود هستند. هر دو مكتب فكری بايد جنبه های مثبت اين دوره ‏های تاريخی را بشناسند و بپذيرند. پذيرفتن اينكه قهرمانان محبوب ما دچار اشتباه يا ‏كوته بينی شده اند يا شهامت و روشن نگری كافی نشان نداده اند، يا مردانی كه عادت ‏كرده ايم منفورشان بداريم پاره ای خدمات حياتی و نمايان به كشور كرده اند از قدر ما ‏چيزی نمی كاهد و برعكس نشانه بلوغ فكری ما خواهد بود.‏

‏ در اين ميان انقلاب مشروطه از قبول عام برخوردار شده است و جای خود را در ‏فرهنگ سياسی ايران يافته است. در ميان ايرانيان كمتر كسی است كه از آن انقلاب ‏سربلند نباشد. دوران پهلوی و پيكار ملی كردن نفت در مركز كشاكشهای فكری قرار ‏دارند و انقلاب ١٣۵٧ نيز بدانها پيوسته است. بحث درباره اين دوره ها عموماً ‏يكسويه و ميان تهی و آغشته به شعار و آلوده دروغ و دشنام يا تملق گويی بوده است. ‏برای افرادی بحث درباره هريك از دوره ها رنگ شخصی دارد. می كوشند با نفی ‏يكی يا دعوی ميراث بری ديگری مقاصد خود را پيش ببرند. اما برای بقيه ايرانيان ‏بسيار آسان است كه تاريخ خود را از حالت بيش از اندازه سياسی شده و شخصی در ‏آورند و آن را چنانكه هست يعنی مربوط به همه ببينند. بدين ترتيب بسيار آسان تر ‏خواهد بود كه حوادث و اشخاص در دورنمای مناسب قرار گيرند و اهميت آنها در ‏تاريخ و سرنوشت ايران شناخته تر شود.‏

‏ در فضای تبليغاتی و با روانشناسی كنونی ايران بيش از همه ارزشهای واقعی دوران ‏پهلوی است كه از نظرها دور مانده است. فساد و بدی حكومت و بستگی به بيگانگان، ‏بويژه در دهه آخر اين دوره، چنان تصوير ذهنی از آن ساخته كه سهم حياتی رضاشاه ‏اول و محمدرضاشاه در يكپارچه كردن سرزمين و اقوام ايرانی به صورت يك ملت و ‏ساختن جامعه ايرانی تقريباً از صفر، به زحمت به يادها می آيد. كمتر كسی از خود ‏می پرسد بدون پهلويها اكنون ايران كجا بود و آيا اصلاً كشوری با اين مرزها و با اين ‏منابع و با اين زيرساخت اقتصادی و فرهنگی و با اين نيروی انسانی و قدرت ‏سازمانی می توانست بوجود آيد؟ اينكه ايران در سالهای ميان ١٣٣٤ تا ۱٣۵٧ از ‏درآمد قابل ملاحظه و در چهار سال آخری آن از درآمد سرشار نفتی برخوردار بوده ‏آنهمه كارها را كه در سالهای ميان ١٣۰۰ تا ۱٣۵٧ انجام گرفته توضيح نمی دهد و ‏تازه اگر رضاشاه اول نبود خوزستان برای ايران نمی ماند كه بعدهادرآمد نفت آن به ‏كار توسعه كشور بيايد.‏

‏ برای بسياری از ايرانيان دشوار است اوضاع و احوال ايران را در نخستين دهه های ‏سده بيستم، هنگامی كه رضاشاه اول به بازسازی آن آغاز كرد، يا در سالهای پس از ‏جنگ دوم جهانی كه نيروهای ارتجاع و تجزيه و هرج و مرج باز سر برآورده بودند، ‏تصور كند. آنها كافی است به اوضاع و احوال كنونی كشور، دو سه سالی از ‏فرمانروايی ملايان نگذشته، نظری بيفكنند تا دريابند نادانی و خرافات، و پرستش ‏مرگ و ويرانی، و ستايش پليدی، و دشمنی با پيشرفت و شعور و دانش با ايران چه ‏می كرده است. از هم پاشيدگی و بيكاری و بينوايی و ركود و رواج فساد و همه گونه ‏تباهی ها را در همه جا و همه سطح ها بنگرند تا بدانند در آن ۵٧ سال چه گامهای ‏غول آسايی برای دگرگونی ذهن و روح و پيرامون در اين كشور برداشته شد.‏

‏ قدر آنها كه « نه» گفتند و پيكار كردند و سختی كشيدند و قربانی دادند در نزد همه ‏ايرانيان بايد محفوظ و شناخته بماند. ولی تنها آنان كه آجری روی آجر نهاده اند و ‏ناچار بوده اند همه چيز را از نخستين آجر بسازند و بالا ببرند می توانند در تلاش ‏خستگی ناپذير آن سالها عنصر قهرمانانه ای را بشناسند كه ارزشی حتی والاتر از ‏فراهم آوردن امكانات زندگی امروزی برای دهها ميليون ايرانی دارد. ما از ‏دستاوردهای آن ۵٧ سال نيز سربلند شده ايم. بزرگی ايران در زيربار نرفتن و ‏سرپيچی تظاهر كرده است و نيز در سازندگی و آفرينندگی. گرايش عاطفی و فرهنگی ‏ايرانيان به شهيد و مظلوم پرستی نبايد ما را بر شكوهی كه در ساختن و پيش بردن ‏است نابينا كند. قدر ايرانيان بيشماری را كه زندگانيهای خود را اسباب ساختن ايران ‏كردند نيز بايد شناخت و محفوظ داشت.‏

‏ دشمنی با رژيم گذشته بهردليل باشد نبايد چشمان ما را برانديشه پيشرفت و نوسازی ‏ببندد – امری كه با شگفتی شاهد آن هستيم. در اعلاميه های گروهها و شخصيتهای ‏سياسی كمتر نشانی از تعهد به ترقيخواهی و توسعه است. يكی هم اشاره به بزرگی ‏ايران، ساختن قدرت اقتصادی و نو كردن جامعه آن ندارد. شايد هم پيشرفت را امری ‏مسلم و خود بخود فرض كرده اند كه لزومی ندارد تا حد يك تعهد، حتی يك ايمان بالا ‏برده شود. اگر چنين است بهتر است دو سه سال پس از پهلويها و دويست سيصد سال ‏پيش از آنها به خاطرها آورده شود.‏

‏ تعادلی كه بايد به انديشه ايرانی باز آورد بخشی در همين جاست. آزاديخواهی، ‏همچنانكه اعتقاد به عدالت اجتماعی، يك جزء مسلم هر برنامه سياسی برای ايران ‏است. اما جزء اصلی ديگر آن ترقيخواهی و توسعه است – آنچه كه بايد سنت پهلوی ‏ناميده شود. بدون ترقيخواهی و توسعه نه آزادی پايدار می ماند، نه عدالت اجتماعی ‏بدست می آيد، نه خود ملت حفظ می شود. شكستهای پياپی آزاديخواهان در ٧۵ سال ‏گذشته تاريخ ايران – در انقلاب مشروطه، در سالهای پس از جنگ جهانی دوم، در ‏پيكار ملی كردن نفت و در ۱٣۵٧ – مستقيماً به بی اعتنايی آنان به ضرورت توسعه و ‏بی خبريشان از مقتضيات و مكانيسمهای آن بر می گردد. همچنانكه شكست پهلويها از ‏بی اعتقادی شان به آزادی سرچشمه می گرفت.‏

‏ برای كسانی كه بار توسعه و نوسازی و آباد كردن كشور را بر دوش نداشته اند و ‏سختی كار را احساس نكرده اند و زندگی شان يا در مخالفت و كناره جويی گذشته ‏است يا در آسايش و تنعم بی مسئوليت، شناختن قدر كوشندگان و كسانی كه در مشاغل ‏سياسی و اداری يا در بخش خصوصی، قرن بيستم را به ايران آوردند آسان نيست. ‏ولی اين مردان و زنان بيشمار نيز از ارزش خويش بی خبرند. شكست ۱٣۵٧ كه خود ‏از همين ضعف روانی برخاست آنان را متزلزل و به خود بی اعتقاد برجای گذاشته ‏است. پيكار تبليغاتی حساب شده ای كه از پيش از انقلاب آغاز شده بود و هنوز ادامه ‏دارد و هدف آن شخصيت كشی و بی حيثيت كردن سران رژيم و در نتيجه خود رژيم ‏گذشته است به يك احساس عمومی گناه دامن زده است. زياده رويها و بی پرواييهای ‏آن ده پانزده تن اصلی كه در رژيم پيشين دست خود را بر دارايی های كشور گشوده ‏بودند و پشتيبانی بيدريغ رهبری سياسی از آنان سايه سياهی بر تصويری انداخته است ‏كه بهرحال با معيارهای ايرانی درخشان و بيمانند است.‏

‏ پيش از هرچيز بايد اين پيكار تبليغاتی را دست كم در ميان خود عناصر رژيم گذشته، ‏آن صدها هزار تنی كه هريك در جايی به آرمان ملی خدمت كردند، متوقف ساخت. ‏زيرا متأسفانه بيشتر خود اين عناصر هستند  كه با لذتی بيمارگونه يكديگر را به پلشت ‏اتهام  و  بدگويی  می آلايند.  هيچ كس نمی تواند با محكوم ساختن ديگران خود را تبرئه ‏كند و اصلاً نيازی به تبرئه نيست. چه كسانی ۵٧ سال پهلوی را محكوم می كنند؟ آنها ‏كه در راه جمهوری اسلامی تلاش كردند؟ بهتر است دستاوردهای آن دوره با ‏دستاوردهای مخالفان آن مقايسه شود.‏

‏ احساس گناه را بايد بدور انداخت و خود را از جريان عمومی نبايد بيرون كشيد. ‏كسانی كه ايران را از هرج و مرج و ويرانی پايان سلسله قاجار بدر آوردند و بدان ‏نيرويی بخشيدند كه همه نادانيها و بدخواهيهای جمهوری اسلامی نيز از نابود كردنش ‏برنخواهد آمد، در پيروزيها و شكستهای آن دوران بيمانند تاريخ اخير ايران سهم داشته ‏اند. همه اين مردان و زنان بايد از كرده های خود سربلند باشند؛ اشتباهات آن دوران ‏را بشناسند و از آن پند گيرند. ولی بی اعتقادی به خود و به عصر خود بيجاست.‏

‏ آنها كه همه گناهها را به گردن رژيم گذشته می گذارند بايد بپذيرند كه اگر چنين بود ‏با سرنگون شدنش می بايست همه چيز درست می شد. اينهم كه بگويند كم و كاستی ‏های جامعه كه كشور را به چنين روزی انداخته ساخته و پرداخته آن رژيم بود درست ‏نيست. مگر خود آن رژيم جز كم و كاستی های جامعه را منعكس می كرد؟ كسانی در ‏دشمنی خود تا آنجا پيش می روند كه شور بختی كنونی را ميراث رژيم پيشين می ‏شمرند. ولی خود آن رژيم از كجا آغاز كرده بود و چه ميراثی برده بود؟ هرگذشته ‏گذشتگانی داشته است. همه ميراث بر پيشينيان خويشند. از اين گذشته آن ميليونها تنی ‏كه به هر قيمت می خواستند شاه برود و خمينی بيايد چگونه می توانند شاه را از ‏پذيرفتن خواست خودشان سرزنش كنند؟ اينگونه استدلالها و بينشهای نيمه كاره را ‏دشمنان استقلال و رفاه ايران بسيار بكار برده اند و بايد به همانها نيز واگذاشته شود. ‏آنچه ما نياز داريم شناخت درست رويدادها و نهادن هرچيز در جای خود است.‏

‏ ايدئولوژی عصر پهلوی، آميزه ای از ناسيوناليسم و تعهد به توسعه و ترقيخواهی و ‏عدالت اجتماعی، نزديك به شش دهه ايران را از تجزيه و هرج و مرج رهانيد و بدان ‏يك زير ساخت فرهنگی و اقتصادی و سازمانی بخشيد كه نه پيش از آن داشت و نه ‏پس از آن حتی حفظ شد. اين ايدئولوژی در ۱٣۵٧ بيشتر به سبب همين احساس گناه و ‏روحيه شكست تقريباً بی مبارزه به يك جهان بينی قرون وسطايی تسليم شد. ولی ‏شكست نخورده است زيرا جايگزينان آن نيروی زندگی ندارند. «جامعه توحيدي» ‏ملايان مكتبی دوزخی از ستمگری و پليدی و بيدانشی است و «جامعه بی طبقه» ای ‏كه ماركسيستهای گوناگون و پراكنده وعده می دهند در بخش بزرگتر سياستهای ‏اقتصادی خود هم اكنون با پيامدهای مصيبت بار در ايران اجرا شده است و از افريقا ‏تا اروپای شرقی و دريای كاراييب به نمونه های شكست خورده آن فراوان می توان ‏برخورد.‏

‏ در ايدئولوژی عصر پهلوی، آزاديخواهی جای چندانی نداشت و اين كمبود بزرگ آن ‏بود. از اين استدلال كه جامعه برای آزادی آماده نيست – و جامعه برای آزادی آماده ‏نبود – چنين نتيجه گرفته شد كه بايد تا فراهم شدن همه اسباب آزادی صبر كرد. رابطه ‏ارگانيك توسعه و آزادی از ياد رفت. فراگرد توسعه هنگامی موفق است كه با افزايش ‏تدريجی آزدی همراه باشد. توسعه اقتصادی و اجتماعی را بدون توسعه سياسی نمی ‏توان تصور كرد. همان گونه كه توسعه اقتصادی و اجتماعی مرحله به مرحله است، ‏توسعه سياسی را نيز نمی توان يكباره بدست آورد.‏

‏ با اينهمه درباره سهم سنت آزاديخواهی در ساختن ايران نو نبايد مبالغه كرد. رهبران ‏انقلاب مشروطيت و مصدق – كه در سی ساله گذشته برای ايرانيان بيشمار مظهر اين ‏سنت آزاديخواهی بوده است – در هر مقايسه درست بيطرفانه در برابر كارهای ‏بزرگ و نمايان دوره پهلوی تحت الشعاع قرار می گيرند. مصدق به عنوان كسی كه ‏اجرای قانون اساسی را می خواست، هرچند خود در عمل از  آن  فراتر  رفت، و  كسی ‏كه در  بر ابر  امپراتوری  انگلستان ايستاد،  هر چند شكست  خورد  و  می توانست شكست ‏نخورد، بايد ستايش شود. ولی به مصدق بايد چنانكه بود، يعنی مرحله ای از پيكار ‏طولانی و هزار سويه ملت ايران، نگريست نه نفی آنچه پيش از او و پس از او انجام ‏گرفت. دو سهم عمده مصدق در تكامل سياسی ايران جای خود را همواره حفظ خواهد ‏كرد. او كسی بود كه خطر حكومت مقام سلطنت را يادآور شد: « شاه بايد سلطنت كند ‏نه حكومت »، و او كسی بود كه بی پرواتر از هر رهبر سياسی ديگری در برابر ‏امپرياليسم بيگانه قد علم كرد.‏

‏ شاه مسلماً اشتباه كرد كه بجای آنكه نيروی خود را پشت سر عناصر ترقيخواه قرار ‏دهد كوشيد همه نيروها را پشت سر خود صف آرايی كند. عشق او به رهبری و ‏فرماندهی به ويرانيش انجاميد. همه كسانی نيز كه خواستند در پناه شاه سنگر بگيرند و ‏او را مسئول هر پيشامدی بشمارند به او و كشور خدمت نكردند. اما اگر ناشكيبايانی ‏بودند كه می خواستند به زور سلطنت كشور را پيش ببرند يا سودجويان و فرصت ‏طلبانی بودند كه می خواستند به نام سلطنت به مال و جاه برسند، مصدق و پيروان او ‏نيز پاسخی برای مسايل كشور نداشتند؛ نه برای پيكار ملی شدن نفت، نه برای توسعه ‏اقتصادی و اجتماعی كشور. در همه سی سال از آنها نه برنامه ای برای اداره ايران ‏ديده شد نه يك سازمان سياسی كه بتواند جايگزين متقاعد كننده ای برای حكومت باشد.‏

سنت ناسيوناليسم و ملی گرايی برخلاف ادعای پاره ای از هواداران مصدق منحصر ‏به او نيست و ملی گرايان تنها مصدقی ها نيستند. رضاشاه اول و محمدرضا شاه با ‏نگهداری ايران در برابر دست اندازی بيگانگان و حفظ تماميت ارضی كشور سهمی ‏به مراتب بزرگتر دارند تا مصدق با ملی كردن نفت. ‏

‏ رضاشاه اول در آن چند سال نخستين سردار سپهی خود، كه حقيقتاً تنها دوران ‏قهرمانی تاريخ ايران پس از نادرشاه بشمار می رود و سپاهيانش در شمال و جنوب و ‏خاور و باختر ايران با تجزيه طلبان و عمال روس و انگليس می جنگيدند، ايرانزمين ‏را از «ممالك محروسه ايران» بوجود آورد ــ سهم اندازه نگرفتنی اش در بيدار كردن ‏روحيه و غرور ملی ايرانی به كنار ــ و همان بازگرداندن آذربايجان در ١٣۲۵ به ‏ايران، از نظر اهميت خود و پيروزی قاطعی كه بدست آمد، همه پيكار ملی كردن نفت ‏را منكسف می سازد. البته در ميان ملتی مانند ايرانيان، با افسانه های تاريخی و ‏فولكور مذهبی آنان، مظلوم پرستی و شهيدپروری به آسانی جای بينش درست تاريخی ‏را می گيرد. ما در كجا اندازه ها و نسبت ها را نگه داشته ايم كه در بررسی ‏رويدادهای تاريخی خود انتظار داشته باشيم؟

‏ پافشاری در برجسته تر كردن نقش مصدق و نديده گرفتن سهم بسيار بزرگتر پهلويها ‏از يك سو و كوشش در لگد مال كردن ياد مصدق و سهم قابل ملاحظه او از سوی ‏ديگر شايد زيانبارترين پديده سياسی بيست و پنج سال آخر سلسله پهلوی بود. كشمكش ‏بر سر مصدق و شاه و ٣۰ تير و ۲۸ مرداد بسياری از نيروهای كشور را در آن ‏بيست و پنج سال تلف كرد؛ روشنفكران بيشمار را از شركت فعال در زندگی سياسی ‏بازداشت و حكومت را در يك وضع نالازم دفاعی قرار داد، با همه سياستهای نمايشی ‏ناشی از آن. نيرومند شدن دست بيگانگان يك نتيجه ناگزير ديگر چنان كشمكشی بود. ‏هم شاه و هم پيروان مصدق در آن بيست و پنج سال ديگر چشمان خود را از ‏واشينگتن بر نگرفتند. هريك ويرانی ديگری و رستگاری خود را در تحولات سياسی ‏پايتخت امريكا می جست.‏

‏ بحث بر سر مداخله امريكا در ۲۸ مرداد از هر دو سو با درجات يكسانی از ناراستی ‏و بی دقتی و غرض ورزی در گرفت و تصوير را يكسره مسخ كرد. بررسی، هرچند ‏سريع، آن رويداد كه امروز جزئياتش نيز در اسناد انتشار يافته روشن گرديده است ‏شايد به فيصله يافتن آن كشمكش، كه بهرحال اكنون بيهوده است، كمك كند. چنانكه از ‏سندها، از جمله نوشته كرميت روزولت، عامل اصلی «سيا» در ۲۸ مرداد، بر می ‏آيد، وی با يك ميليون دلار ولی با اطمينان به پشتيبانی ارتش و مردم برای سرنگون ‏كردن مصدق به ايران آمده بود و تنها ده هزار دلار آن را صرف اجرای طرح خود ‏كرده بود (۱). آيا اگر شرايط ايران از هر نظر آماده دگرگونی نبود با ده هزار دلار و ‏يك يا حتی چند ميليون دلار می شد حكومتی را كه دو سال پيش از آن با چنان پشتيبانی ‏عمومی روی كار آمده بود و يك سالی پيش از آن در ٣۰ تير ۱٣٣۱ روی نعش صدها ‏تن از جانبازان خود باز به قدرت رسيده بود سرنگون كرد؟

‏ واقعيات ۲۸ مرداد نشان می دهد كه حكومت به پايان تواناييهای خود رسيده بود و ‏عملاً اشاره ای از سوی امريكا برای زمين زدنش كفايت می كرد. مخالفان نيز با آنكه ‏همه عوامل را به سود خود داشتند تا وقتی آن اشاره نشده بود  جرئت اقدام  در خود نمی ‏يافتند.  دست امريكا را در ۲۸  مرداد ۱٣٣۲ نمی توان نديد. ولی ناتوانی روزافزون ‏حكومت و وخامت وضع اقتصادی و در هم ريختن اعتماد عمومی و خطر مهيب ‏ستون پنجم كمونيست كه، از نظر شرايط داخلی ايران، با كودتای خود و رسيدن به ‏قدرت چندان فاصله ای نداشتند عوامل مؤثرتری بودند. در اوضاع و احوال ۲۸ مرداد ‏‏١٣٣۲ تكرار ٣۰ تير ۱٣٣۱ امكان نيافت و نكته اساسی در همين است. در ۲۸ مرداد ‏از آن صدها هزار تن ٣۰ تير كسی دستی به پشتيبانی مصدق بر نياورد. برعكس ‏وقتی شاه به ايران بازگشت عملاً همه مردم تهران به پيشباز او شتافتند.‏

اين واقعيات حتی از سوی خود رژيم اذعان نشد. كوشيدند سهم امريكا را زير آوار ‏تبليغات ميان تهی پنهان كنند و مصدق را عامل انگلستان بشناسانند. هواداران مصدق ‏نيز آنقدر بر سهم امريكا تأكيد كردند كه از ياد بردند اگر امريكا چنان عامل تعيين ‏كننده ای بوده ديگر گفتگو از نهضت ملی ايرانيان معنی ندارد. اگر امريكا فقط وقتی ‏بخواهد، و بی هيچ نيازی به لشكركشی و مداخله مستقيم، نهضت ملی آب می شود، ‏بهتر خواهد بود ديگر آن را در شمار نياورند. در عمل نيز كسی نهضت ملی را در ‏شمار نياورد. رژيم اميد خود را به امريكا بست و سياستهايش را بيشتر با توجه ‏واكنشهای امريكاييان تنظيم كرد و هر بار نشانی از تغيير سياست در واشينگتن نمودار ‏شد خود را باخت، هرچند بر آن بود كه مردم را در كنار خود دارد. هواداران مصدق ‏نيز بجای يك مبارزه مثبت و بسيج نيروهای مردم، با همه چيز، حتی برنامه ‏اصلاحات و نوسازی، مخالفت ورزيدند و به انتظار «چراغ سبز» نشستند. در اين ‏نديده گرفتن مردم و دل مشغولی به امريكاست كه می توان انقلاب ۱٣۵٧ را، در ‏حدودی، توضيح داد. رژيم آنقدر به امريكا متكی بود كه وقتی، به درست يا نادرست، ‏پنداشت پشتيبانی كارتر را از دست داده گريز را بر پيكار ترجيح داد. ليبرالهای پيرو ‏مصدق نيز كه كوششی برای ريشه گرفتن در مردم نكرده بودند و همه سرگرم بر ‏گرداندن افكار عمومی خارجيان از رژيم بودند به اولين نيرويی كه وعده می داد ‏سررشته های پيروزی را در دست دارد تسليم شدند و همه دعوی رهبری و ‏آزاديخواهی و ملی گرايی را به فراموشی سپردند. بيست و پنج سال پيكار آنها برای ‏آزادی و ناسيوناليسم به انقلاب اسلامی و جمهوری فاجعه آميزی پايان يافت كه همه ‏آرمانهايشان را هم نفی می كرد.‏

‏ اگر در ۲۵ سال پس از ۲۸ مرداد ۱٣٣۲ ناتوانی پيروان سلطنت و مصدق در ‏ارزيابی منصفانه حوادث تاريخی به چنان بن بستی در تحول سياسی ايران انجاميد در ‏شرايط كنونی، ادامه همان روحيه واقع گريز و ديد يكسويه می رود كه پيامدهای ‏بسيار خطرناك تر داشته باشد. در آن بيست و پنج سال، موجوديت ايران مانند امروز ‏تهديد نمی شد. كمتر منظره ای دلگيرتر از كوششهای كسانی است كه هنوز نبردهای ‏بيست و پنج سال پيش و سی سال پيش را می جنگند. هنوز در شرايط و با ‏اصطلاحات ٣۰ تير و ۲۸ مرداد با هم سخن می گويند. سيلی از فراز سر هر دو ‏گروه گذشته است و هنوز آنها گذشته خود را بر فرق يكديگر می كوبند. هريك ديگری ‏را نفی می كند، در حالی كه ديگران هر دو را حذف كرده اند و در كار حذف خود ‏ايران هستند.‏

‏ برای بسياری كسان مصدق به صورت دستاويزی درآمده است تا از بن بست شخصی ‏خود بدر آيند. آنها سالها با شاه مبارزه كرده اند – عموماً در درون خود رژيم و با ‏برخوردار شدن از آن – و سپس به انقلاب اسلامی پيوسته اند. پاره ای از آنان در ‏رژيم جمهوری اسلامی نيز جايی داشته اند و از آن رانده شده اند. اين كسان خود را ‏رها شده  و بی تكليف  می يابند و  در راه  مصدق رهايی خود را می جويند. شعارهايی ‏مانند «نجات انقلاب اصيل ايران» يا كوشش برای منحرف جلوه دادن انقلاب اسلامی ‏از همين روست. حتی كسانی می خواهند بقبولانند كه شعار اصلی انقلاب، كه از نيمه ‏‏١٣۵٧ در همه تظاهرات عمومی و در اعلاميه ها و سخنان رهبران انقلاب تكرار شد ‏‏«استقلال، آزادی، جمهوری ملی اسلامي» بوده است، نه آنچه همه مردم ايران شنيدند ‏و ميليونها تنی كه در راه پيماييها و تظاهرات شركت می جستند تكرار كردند يعنی ‏‏«استقلال، آزادی، جمهوری اسلامي».‏

‏ اينگونه برداشتهای مايوسانه به هيچچكس خدمتی نمی كند. درد بزرگ تاريخی ما ‏ناراستی است. فريب دادن خود و ديگران است. پرده پوشی خطاها و كاستی هاست. ‏گذاشتن دشنام بجای منطق است. سياه و سفيد ديدن همه چيز است. در هفتاد و پنج سال ‏گذشته ما پيوسته تاريخ خود را دستكاری كرده ايم و هرچه را خواسته ايم نديده ايم و ‏هرچه را ميل داشته ايم جای آن گذاشته ايم. اگر كسی در پی آن بوده كه تعادل را به ‏ارزيابی باز آورد و خوب و بدها را با هم ببيند، از دو سو به دشنامهای زشت ناميده ‏شده است.‏

آنها كه با نيت خوب و به قصد خدمت و اصلاح در انقلاب شركت جستند، اكنون كه به ‏اشتباه خود پی برده اند لازم نيست برای تبرئه خود يك تجربه ننگين تاريخ ايران را ‏سفيد كاری و توجيه كنند. اين انقلاب از آغاز خود اسلامی بود، از همان هنگام كه ‏مرحله اعتراض را پشت سر گذاشت؛ و رژيمی كه از آن بدر آمد يك جمهوری ‏اسلامی است با هرچه بتوان از آن انتظار داشت. اگر اسلام را چنين تعبير كنند كه در ‏آن مذهب از سياست جدا نيست و فقيه مرجع حل و عقد و اولی الامر است، حكومت ‏فقيه همين است كه در جمهوری اسلامی ديده ايم، و حكومت اسلامی را با دمكراسی و ‏حقوق بشر و ترقيخواهی و ملی گرايی نمی توان اشتباه كرد. نيروهای اصلی انقلاب ‏در همه اين سالها به آرمانهای خود وفادار مانده اند و از هدفهای اعلام شده خود، ‏هدفهايی كه از ١٣٤۲ دانسته بوده، هيچ منحرف نگرديده اند. انقلاب، رهبران واقعی ‏خود را – نه آنها كه از روی فرصت طلبی، خويشتن را به زور به آن بستند و دير يا ‏زود به حاشيه يا به بيرون پرتاب شدند – نفی نكرده است. كيست كه بتواند خمينی و ‏بهشتی و خلخالی ها را به انحراف از انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی متهم كند؟ ‏مگر آنها از سالها پيش آنچه را كه امروز می كنند موعظه نكرده اند؟ نمی شود هم با ‏خمينی و پيروانش مخالف بود، هم سنگ انقلاب را به سينه زد. انقلاب با آنها يكی ‏است. اشتباهات و مفاسد رژيم پيشين را هم نمی توان دليلی بر درستی عمل كسانی كه ‏جمهوری اسلامی را بر كشور تحميل كردند دانست. اشتباهات و مفاسد گذشته لازم ‏نبود با كابوس انقلاب اسلامی جانشين شود.‏

‏ اقرار به اشتباه روش بسيار سازنده تری خواهد بود تا دست و پا زدن های ‏ايدئولوژيك برای پذيرفتن انقلاب و نفی خمينی و هر چيز ديگری كه انقلاب از آن ‏برخاست و بدان شناخته شد و با آن به پيروزی رسيد و همراه آن به پرتگاه می رود؛ ‏يا از اين سترون تر، جنايات جمهوری اسلامی را محكوم شمردن و دامن خمينی را از ‏آن پاك دانستن و «اطرافيان» را مانند معمول سپر بلا كردن. پيش از همه خود خمينی ‏است كه همه اين تلاشها را نقش برآب می سازد.‏

‏ كسانی كه در ۱٣۵٧ عقايد آزاديخواهانه و ترقيخواهانه و ناسيوناليستی خود را زير پا ‏گذاشتند و به يك جريان ضد ملی، ارتجاعی و استبدادی سياه گردن نهادند و پنداشتند ‏كه پس از انقلاب سررشته ها را در دست خواهند گرفت، بهتر است دست كم اكنون ‏ميان دو مرحله اعتراض و انقلاب تفاوت گذارند و به اشتباه خود در يكی شمردن آن ‏دو مرحله اذعان داشته باشند. گذشته از همه اينها خطای آنان بود كه – يا به سبب ‏دست كم گرفتن نيروی ملايان يا نشناختن مقاصد آنان و يا دست بالا گرفتن تواناييهای ‏ناچيز خودشان – پيروزی ملايان را آسان كرد. آنها اگر رژيم انقلابی را محكوم می ‏كنند، در واقع به اين علت كه به انقلاب خود وفادار مانده، بايد از سهم خود در روی ‏كار آوردن آن پشيمان باشند. چنان احساس پشيمانی – بجای موجه جلوه دادن انقلاب ‏كه هر روز ناممكن تر می شود – به سلامت و نيرومندی جريان اصی سياسی ايران ‏كمك خواهد كرد. پس از تجربه های گذشته، اكنون تقريباً همه ايرانيان می توانند در ‏يك جريان ملی، آزاديخواه، ترقيخواه و طرفدار عدالت اجتماعی همراه گردند.‏

‏ از اين انقلاب كه نه لازم بود و نه اجتناب ناپذير، اكنون كه روی داده، با هزينه های ‏باور نكردنی ملی و رنجهای اندازه نگرفتنی دهها ميليون ايرانی، بايد درسهای لازم و ‏اجتناب ناپذير آن را گرفت. آزاديخواهان بايد محدوديت ديد خود را در دهه های ‏گذشته بشناسند. آزاديخواهی به آن معنی سودمند و عملی است كه به توسعه كمك كند. ‏همكاران و عوامل بيشمار رژيم پيشين نيز بايد نارساييها و زياده رويهای گذشته خود ‏را دريابند. گذشته ايران كه در ١٣۵٧ قطع شد بايد ادامه يابد ولی هيچ كسی نبايد در ‏پی تكرار آن باشد. به گذشته در تماميت آن نبايد بازگشت. هدف بايد بازگرداندن ثبات ‏سياسی باشد، بدون ركود و جمود فكري؛ و توسعه باشد بدون ريخت و پاش و ‏ناهماهنگي؛ و عدالت اجتماعی باشد، نه به صورت رشوه دادن. موضوع، بالاتر از آن ‏است كه گروهی بخواهند بر سر خانه و زندگی شان برگردند يا جبران مافات كنند يا ‏انتقام بكشند.‏

‏ انتقام جستن از كسانی كه در مرحله ای از انقلاب بدان پيوسته اند يا در آن نقشی ‏داشته اند، يا با جنبه هايی از رژيم گذشته مخالفت ورزيده اند ويرانگر است و ‏بازسازی ايران را كه بايد هدف اصلی باشد ناممكن خواهد ساخت. جز كسانی كه به ‏تعدی و جنايت و يا دزدی و غارت پرداخته اند – در هر رژيم – هيچ كس محكوم ‏نيست. حتی پرشورترين مدافعان رژيم پيشين نيز بايد بپذيرند كه اگر حمله كردن بدان ‏رژيم درست نبوده، مبارزه نكردن آن رژيم نيز همان اندازه درست نبوده است – همه ‏استدلالهای ديگر درباره حقانيت دو طرف به كنار. انقلاب ١٣۵٧ كار يك نفر و يك ‏گروه نبود و چنان نبود كه در يك سوی آن بيگناهان گرد آمده باشند و در سوی ديگر ‏گناهكاران. هواداران رژيم مخالفان خود را سرزنش می كنند كه چرا رو در روی آن ‏ايستادند. مخالفانی كه اكنون پشيمانند حق دارند رژيم را سرزنش كنند كه چرا رو در ‏روی دشمن نايستاد و چنان نمايشی از ناتوانی و بی تصميمی داد كه همگان را به ‏صف مقابل راند.‏

‏ مسئوليت انقلاب هم بر عهده رژيم پيشين و هم مردمی است كه درآن شركت جستند. ‏رژيم اشتباه می كرد كه مردم را به حساب نمی آورد و می پنداشت هرچه بخواهد با ‏آنها می تواند بكند. مردم نيز اشتباه كردند كه آنهمه پيشرفت و رفاه را اموری مسلم ‏گرفتند. رژيم البته نمی خواست مردم را ناراضی كند و اطمينان داشت كه با اجرای ‏طرحهای عمرانی اكثريت بزرگ مردم را پشت سر دارد. ميليونها ايرانی نيز كه از ته ‏دل پيروزی انقلاب را آرزو می كردند البته نمی خواستند كشورشان رو به ويرانی ‏برود و می پنداشتند با رفتن رژيم همه چيز بهتر خواهد شد. مشكل در اين بود كه نه ‏رژيم مردم را می فهميد و حتی می كوشيد بفهمد و نه مردم تجربه و بينش سياسی ‏كافی داشتند كه بتوانند محدوديتها و كژطبعی های هراس آور رهبران انقلاب و سير ‏اجتناب ناپذير آن را بسوی ارتجاع، و در نتيجه ويرانی، تشخيص دهند.آن اكثريتی از ‏ايرانيان كه بطور فعال يا غيرفعال به موج انقلابی پيوستند اكنون پشيمان و سرگشته ‏اند. آنها خود را فريب خورده م ی دانند و حق دارند چون نتايج انقلاب را نمی خواسته ‏اند. اما اين خودشان بودند كه خود را فريب دادند. رهبران انقلاب جز چند دروغ ‏تاكتيكی نگفتند. در سر سپردگی شان به اسلامی كه خودشان تعبير كرده بودند و در ‏چگونگی آن اسلام جای ترديد و ابهام نبود.‏

‏ اكنون با نگاه به گذشته بهتر می توان گفت كه واژگون كردن همه چيز ضرورتی ‏نداشت. يك تلاش سازمان يافته – كه ثابت شد دست كم در كوتاه مدت در توانايی مردم ‏هست – برای اصلاح رژيمی كه اراده مقاوت و حتی غريزه زندگی را از دست داده ‏بود سودمند تر می بود تا ويران كردن ماشينی كه ايران را بدانجا رسانيده بود كه ‏هنوز پس از نزديك سه سال غارت و كشتن و سوختن و ويران كردن سرپا ايستاده ‏است و ته مانده ارتشش عراق را سرشكسته كرده است و ته مانده اقتصادش ٣٧ ‏ميليون تن را سير می كند و می پوشاند. ‏

‏ طبقه متوسطی كه به نقش رهبری خود پشت پا زد و رهبری ملاهای بی فرهنگ و ‏شاگرد حجره های بازار و اوباش محلات را پذيرفت و امروز برای زنده ماندن و نفس ‏كشيدن می جنگد از ورطه ميان نيات خود و نتايجی كه بدست آورده گيج شده است. ‏در سياست قضاوت بيشتر روی نتيجه است و در اخلاق بيشتر روی نيت. اما سياست ‏را نبايد از اخلاق تهی كرد. نيت و نتيجه هر دو را بايد در نظر گرفت. نيتها خوب ‏بوده است و نتايج بد، ناخواسته. به نيات خوب نبايد حمله كرد، هرچه هم نتايج بد بوده ‏باشد. اما از نتايج بد هرگز نبايد دفاع كرد. اين به معنی سياسی كردن تاريخ، تهی ‏كردنش از عناصر سازنده ودر آوردنش به صورت عامل پراكندگی ملی خواهد بود.‏

به همه دوره های تاريخ اخير ايران نيز بايد بهمين گونه نگريست. بيشتر اين تاريخ را ‏شكاف بزرگ ميان نيتها و نتيجه ها ساخته است. زيرا اين جامعه هرگز تجربه و ‏سازمان سياسی لازم را نداشته است. همه قربانی اين كمبودهای بنيادی شده اند. مگر ‏با ارزيابی اين گذشته و درس گرفتن از آن، با پالايش تاريخ، بتوان كمبودها را ‏شناخت و برطرف كرد.‏

‏ ملت ايران بايد سرانجام به آن پختگی رسيده باشد كه كشاكشهای، به اندازه كافی ‏دردناك، گذشته را به اكنون و آينده كش ندهد. توانايی از هر دو سو ديدن رويدادها و ‏بدور افكندن دشمنی ها و شيفتگی های بی پايه و اغراق آميز بايد به ياری ما بيايد و ما ‏را برای پيكار بزرگتری كه در پيش است، يعنی ساختن يك جامعه نوين، جايی كه ‏انسان آزاد بتواند در آن بسر برد، آماده سازد.‏